ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΦΑΣΟΗΣ «ΚΕΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ του ΠΑΡΙ ΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ» ένα πειραματικό κινηματογραφικό έργο

Συνέντευξη Καρίνα Βέρδη

Βρεθήκαμε στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας για να παρακολουθήσουμε την πειραματική ψηφιακή ταινία του σκηνοθέτη Αλέξανδρου Φασόη, η οποία βασίζεται στο αιρετικό γλωσσοκεντρικό ποιητικό έργο του Πάρι Τακόπουλου «Κενή Διαθήκη & Απορία προς τα Έθνη».

Το έργο αυτό, όπως μας διαφωτίζει η καθηγήτρια των Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χαρά Μπακονικόλα, « είναι, θα λέγαμε, ένα εργαλείο ή ένα μέσο που χρησιμοποιείται περισσότερο για να καταγγελθεί με εύθυμο τρόπο η γενική σύγχυση των ιδεών, των αξιών και των πεποιθήσεων στον σημερινό κόσμο, και κατά συνέπεια η αδυναμία του λόγου που ενώ εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα γλωσσικά σημεία, δεν καταφέρνει να εξασφαλίσει την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων».

Την προβολή παρακολούθησε αρκετός κόσμος του πολιτισμού, ενώ ακολούθησε μια υπέροχη συζήτηση, όπου όλες οι απόψεις του ακροατηρίου ήταν εμβριθείς και ενδιαφέρουσες.

Έτσι προέκυψε και η ανάγκη αυτής της συνομιλίας με τον σκηνοθέτη.

Που βρίσκεται σήμερα το πειραματικό σινεμά; Πόσο εύκολο είναι να δημιουργήσει κανείς τους δικούς του κώδικες τέχνης; Πόσο βοηθά σε αυτό ο ψηφιακός κινηματογράφος; Ποιος είναι ο ρόλος της εικαστικότητας και ποιος της εξειδίκευσης σε σχέση με την ευρυμάθεια;

Ο Αλέξανδρος Φασόης απαντά σε αυτούς τους προβληματισμούς, σε μια εκ βαθέων συζήτηση.

Έχετε σπουδάσει σκηνοθεσία κινηματογράφου αλλά έχετε κάνει δύο μεταπτυχιακά σε διαφορετικά αντικείμενα. Πώς προέκυψε αυτό;

Γηράσκω αεί διδασκόμενος. Νομίζω είναι σημαντικό να ανοίγονται οι ορίζοντες σκέψης και ενδιαφέροντος, σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Κυρίως είμαι δυσαρεστημένος όταν δεν έχω αντικείμενο μάθησης, βαριέμαι να βαριέμαι που λένε, και έτσι δεν αφήνω ευκαιρία για έρευνα ή σκέψη. Μόνο έτσι μπορούμε να θεωρούμε τον εαυτό μας κάπως ανεκτό. Πάντως, ετοιμάζομαι και για άλλα δυο, να ξέρετε!

Είστε υποψήφιος διδάκτορας στην Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών και της Τεχνολογίας. Γιατί δεν επιλέξατε τη Σχολή Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης;

Μα το ενδιαφέρον δεν είναι η επιπλέον εξειδίκευση, αλλά η διεύρυνση και η πολλαπλότητα των δεξιοτήτων, θα λέγαμε. Και ειδικά οι νεότεροι να προσέχετε όταν προσπαθούν να σας οδηγήσουν σε εξειδικευμένους τομείς. Το κάνουν για να σας εκμεταλλεύονται καλύτερα. Όποιος καταλαβαίνει τι λέω, καταλαβαίνει. Επίσης, ο κινηματογράφος ως πεδίο τέχνης, έκφρασης, επικοινωνίας και δημιουργίας είναι κατεξοχήν το εργαλείο που χρειάζεται την Ιστορία των Ιδεών, των Επιστημών και της Τεχνολογίας. Ο κινηματογράφος είναι, και οφείλει να είναι, η επιτομή του σύγχρονου πολιτισμού μας. Γι’ αυτό ας μην τον αφήνουμε στα χέρια (μόνο) ούτε των τεχνοκρατών ούτε και των μάνατζερ. Ο κινηματογράφος, είτε ως σινεμά ψυχαγωγίας είτε ως οπτικοακουστική τέχνη των κινούμενων εικόνων, μπορεί να απευθύνεται στους πάντες. Το έχει αποδείξει έστω και μονομερώς, μέχρι σήμερα. Δηλαδή μόνο ως γραμμικό αφήγημα εικόνων και ήχων. Υπάρχουν όμως και άλλες προσεγγίσεις του κινηματογράφου. Ανακαλύψτε τες.

Ο ψηφιακός κινηματογράφος αποτελεί ένα ευκολότερο μέσο παραγωγής ταινιών. Ωστόσο έχει κατηγορηθεί για χαμηλότερη ποιότητα σε σχέση με το αυθεντικό φιλμ. Ποια είναι η γνώμη σας;

Δεν υπάρχει αυθεντικός και μη αυθεντικός κινηματογράφος. Είναι σαν να λέμε ότι η μουσική εμπειρία υπάρχει μόνο στις συναυλίες, ή το αντίγραφο μιας φωτογραφίας δεν είναι εξίσου σημαντικό έργο όπως είναι στο μουσείο. Έχω εργαστεί με «αυθεντικό» φιλμ, φωτογραφικό και κινηματογραφικό σε όλα τα φορμά και τις διαδικασίες παραγωγής του. Γυρίσματα, εμφανιστήρια, επεξεργασία, τύπωμα, εταλονάζ, μοντάζ, μίξη ήχων. Τα αναφέρω για να ενδιαφερθούν όσοι θέλουν να το ψάξουν. Όμως, η έμπνευση και η ικανότητα (προσοχή, λέω ικανότητα και όχι ταλέντο, γιατί δεν πιστεύω ότι υπάρχει ταλέντο, μόνο επιμονή, υπομονή και αγάπη σε ό,τι κάνουμε υπάρχει, άντε και λίγη τύχη…), η ικανότητα λοιπόν να δημιουργείς είναι αποκλειστικά θέμα μορφής, δομής και περιεχομένου. Όταν τα συνταιριάζεις αυτά καλά, τότε δικαιούσαι κάθε μέσο και τεχνική που θα σε διευκολύνει, που θα σε συγκινήσει ή απλώς θα τύχει στα χέρια σου. Επιμένω στο «να τύχει» στα χέρια σου, δηλαδή στην εποχή σου, στην τεχνολογία σου, στην εμπειρία σου ή και στις δυνατότητές σου να πραγματοποιήσεις το «όνειρό σου». Τα υπόλοιπα είναι κλισέ και προκατασκευασμένα μοντέλα προς κατανάλωση και όχι προς δημιουργία. Υπάρχει, λοιπόν, μόνο άμεση και ειλικρινής δημιουργία ή προκατασκευασμένη και επίπλαστη. Μια σέλφι, άραγε, δεν είναι από τίποτα έως ουσιαστική αποτύπωση της στιγμής; Εσύ αποφασίζεις τη στιγμή που τη δημιουργείς. Ο άνθρωπος από τη φύση του, πάντοτε και ευτυχώς, ανατρέπει όσα του προσφέρονται ως ετοιμοπαράδοτα και αναγνωρίσιμα. Η τέχνη σε οδηγεί στην αντίσταση και την ανατροπή, όχι το αντίθετο.

 Τι γνώμη έχετε για το weird cinema;

Δεν είμαι πολύ φίλος, όπως μέχρι σήμερα τουλάχιστον εμφανίζεται, εκτός ελάχιστων περιπτώσεων, αλλά κατανοώ το γιατί και πώς το κάνει κάποιος. Η τέχνη και η έκφραση δε χρειάζονται ούτε απολογίες ούτε ενοχές. Μόνο μια μικρή αίσθηση δικαιοσύνης (ως προς τους άλλους, να μη τους φορτωνόμαστε δηλαδή με τα δικά μας γούστα, επιθυμίες και επιλογές) και μια μεγαλύτερη αίσθηση ελευθερίας και έκφρασης (ως προς τον εαυτό μας και τις φαντασιώσεις του). Η τέχνη είναι πολυτέλεια και πραγματοποιείται από το πολιτισμικό μας πλεόνασμα. Ευτυχώς. Είναι σχεδόν χάσιμο χρόνου, με την καλή και κακή έννοια. Είναι το μόνο σχεδόν που διαφεύγει της οικονομιστικής εκλογίκευσης, η οποία μας καταδικάζει σε καταναλωτικά άτομα. Όλη η τέχνη, από τις απαρχές της, ήταν περίπλοκη, αλλόκοτη και ανορθολογική. Και εγώ διατηρώ αυτές τις ισορροπίες στα έργα μου, αλλά με το δικό μου τρόπο. Τίποτα πιο weird από την ιδιαιτερότητα της προσωπικής έκφρασης, λοιπόν.

 Εκτιμάτε ότι αν εργαστεί κάποιος για την τηλεόραση ή τη διαφήμιση αλλοιώνεται η αισθητική του;

Όταν ασχολείσαι επαγγελματικά με κάτι το κάνεις για να κερδίσεις χρήματα. Αυτό είναι γνωστό σε όλους. Άρα, το ερώτημα μετασχηματίζεται, νομίζω: όταν κάποιος εργάζεται επαγγελματικά για να κερδίσει χρήματα δεν προσανατολίζεται ανάλογα και η αισθητική του; Νομίζω, ναι. Είναι προφανές και λογικό. Τώρα αν θες να κάνεις κάτι πέρα από τις προθέσεις σου και τις βλέψεις σου, δηλαδή ένα εγχείρημα κερδοφόρο και ταυτόχρονα σύμφωνο με τις αρχικές σου αισθητικές και εννοιολογικές προθέσεις, δεν ξέρω αν γίνεται. Εγώ δεν μπορώ να το κάνω μάλλον και «βασανίζομαι». Το γνωστό σύνθημα στους τοίχους. Πάντως, η στόχευση ποτέ δεν κρύβεται τελικά. Ή θες να κερδίσεις την εύνοια (με στόχο το κέρδος) ή δεν σε απασχολεί πρωτίστως και επιμένεις σε σχήματα πιο ελεύθερα και δημιουργικά. Η τελική σου πρόταση δείχνει και την αρχική σου πρόθεση. Κανείς δεν ξεγελιέται, ποτέ.

 Παρακολουθείτε ελληνικές ταινίες;

Ναι, γενικά. Παλιές και νέες. Με ενδιαφέρουν όμως ως περιβάλλοντα, κινήσεις στο βάθος, ηχητικά δρώμενα, μικρές χαμένες λεπτομέρειες. Οι δρόμοι, οι αυλές, οι περαστικοί, άλλα περιστατικά που διαφεύγουν της προσοχής, τα τυχαία πρόσωπα που κοιτούν επίμονα, τα αλλοιωμένα και χλωμά χρώματα, οι συνδυασμοί και οι επιλογές των τεχνικών λύσεων, συνήθως επιπόλαιες και άτεχνες. Επίσης, οι χαρακτηριστικές φωνές παλιών ηθοποιών, το ήθος αλλά και το ανήθικο που εκπέμπουν μιας άλλης εποχής. Ακόμα και οι περίεργες ιστορίες νεότερων ταινιών που είναι επιτηδευμένες, φτηνές, ανοίκειες γενικά, ή τραβηγμένες για να βγάλουν γέλιο, πίκρα, ειρωνεία, μίμηση υπερπαραγωγών, άχρηστες πληροφορίες, αισθήματα πάντοτε χαμηλής ποιότητας και ψυχολογίας. Τώρα οι ακόμα πιο νέες ταινίες είναι νομίζω άτολμες και δειλές, γιατί παριστάνουν συνέχεια κάποιες ιδιότητες που δε θα αποκτήσουν ποτέ. Δήθεν τρόμου, δήθεν δράσης, δήθεν γέλιου, δήθεν αμεσότητας, βιαιότητας ή βαρβαρότητας. Ουστ. Άλλο σύνθημα σε τοίχους.

  Η ταινία σας έχει εικαστικότητα, νιώθετε ως δημιουργός πιο κοντά στις Καλές Τέχνες;

Η εικαστικότητα είναι η μήτρα της τέχνης. Δεν μπορώ να καταλάβω πως γίνεται να απουσιάζει; Και αν θέλετε τη βάση σε όλα αυτά που συζητάμε, περί κινηματογραφικής τέχνης και έκφρασης, θεωρώ ότι ο κινηματογράφος είναι μια πολύ νεαρά ακόμα τέχνη και τεχνική, που δεν έχει προσφέρει ούτε το ήμισυ από όσα διαθέτει. Διότι πολύ γρήγορα, κυρίως με τον ομιλούντα, αλλά και νωρίτερα, εγκλωβίστηκε στις δανεισμένες τεχνικές από το θέατρο και τη λογοτεχνία, και εγκατέλειψε τη δυναμική των πρώτων ταινιών πειραματισμού και οπτικοακουστικής έρευνας. Ο κινηματογράφος είναι δρώμενο που δείχνει, που ακούγεται και που μετασχηματίζει την πραγματικότητα με όρους ονειρικών προδιαγραφών. Ο κινηματογράφος είναι η πλησιέστερη έκφραση στην «τεχνική του ονείρου» που διαθέτουμε. Γι’ αυτό, ενθουσίασε, στις αρχές του 20^ου αιώνα, ποιητές, ζωγράφους, μουσικούς και φωτογράφους. Και κατέκτησε όλο τον κόσμο. Μόνο που τότε γεννήθηκε και η βιομηχανία του σινεμά. Εκεί νομίζω τελμάτωσε. Θέλει επανεκκίνηση που μόνο τα πρωτοποριακά και πειραματικά φιλμ μπορούν να δώσουν. Θέλει απόσταση από κάθε γραμμική αφηγηματική ροή που τον υποτάσσει και τον εξαναγκάζει από πολύτιμο όνειρο να φαίνεται σαν ψυχολογική και συναισθηματική καρικατούρα.

 Το να είσαι κινηματογραφιστής στην Ελλάδα σημαίνει να γνωρίζεις όλα τα στάδια παραγωγής μιας ταινίας. Εσείς που αισθάνεστε ότι έχετε τη μεγαλύτερη άνεση και που τη μεγαλύτερη δυσκολία;

Παντού υπάρχει δυσκολία και παντού υπάρχουν λύσεις. Ευτυχώς που στην Ελλάδα έχουμε τόση πληθώρα δυσκολιών. Ο πολυμήχανος Οδυσσέας, θα γινόταν πρώτης τάξεως κινηματογραφιστής και ίσως κινείται ακόμα ανάμεσά μας ή μέσα μας.

 Ποιούς κινηματογραφιστές θαυμάζετε;

Οι καθηλωτικοί είναι Αντονιόνι, Ταρκόφσκι και  Μπουνιουέλ. Αν προσθέσουμε και τον μέγα Τζίγκα Βερτώφ, από τις απαρχές, έκλεισε η τετράδα. Και εννοώ μόνο τους συναρπαστικούς κινηματογραφιστές, δηλαδή αυτούς που απέδωσαν στις μύχιες πλευρές αυτής της τέχνης. Υπάρχουν βέβαια και εκατοντάδες άλλοι σημαντικοί σκηνοθέτες. Επιμένω όμως στο ιδίωμα του κινηματογραφιστή από κάθε πλευρά, όπως προανέφερα. Μορφή, δομή και περιεχόμενο. Να! η σύνθεση του κινηματογράφου.

  Κάνετε πειραματικό κινηματογράφο. Τι είναι αυτό που διαχωρίζει την τέχνη σας από τo video art;

Όλα όσα ανέφερα παραπάνω. Η σύνθεση, πρωτίστως, και ιδιαίτερα η χειρονομιακή επιτέλεση της υλικότητας του κινηματογράφου. Εδώ, χρειάζεται βιβλιογραφία.

 Τι είναι το «τρίτο θέατρο»;

Παλιότερα, το θέατρο του Γκροτόφκι και του Θεάτρου Οντίν. Σήμερα, μόνο η ζεν θεατρική έκφραση Butoh, το συνεχίζει, ασφαλώς. Μακριά από θεατρινισμούς, ψυχολογισμούς, κοινοτυπίες, συναισθηματισμούς, ψυχοδράματα και χοροθεατρινισμούς. Καθαρή έκφραση και ελευθερία.

 Στην Κενή Διαθήκη ο Πάρις Τακόπουλος είχε άποψη περί της σκηνοθεσίας ή το άφησε εξολοκλήρου σε σας;

Δεν θα γινόταν διαφορετικά, (και προς τιμήν του, καθώς έχει γράψει 41 θεατρικά έργα και πολλά άλλα συγγραφικά, ποιητικά, δοκίμια, κριτικές) παρά να μην επέμβει καθόλου. Υπήρξε όσμωση, επικοινωνία και πίστη, όχι μόνο εμπιστοσύνη, του ενός στο έργο του άλλου. Πρόκειται για έναν μεγάλο συγγραφέα της εποχής μας.

Το να κάνει κάποιος πειραματικό κινηματογράφο δεν καταργεί κατά κάποιο τρόπο τον συλλογικό χαρακτήρα της δημιουργίας μιας ταινίας; Δουλεύετε καλύτερα μόνος σας;

Δε νομίζω ότι αυτό έχει σχέση με συλλογικό ή όχι χαρακτήρα. Ο πειραματισμός δε σημαίνει απαραίτητα εργαστηριακό απομονωτισμό, ή αποστειρωμένο περιβάλλον. Το αντίθετο. Δεν είναι ο κανόνας ή το ζητούμενο. Υπάρχουν εξαιρετικές πειραματικές, δηλαδή εκτός των συνηθισμένων ορίων, ταινίες που έγιναν με συλλογικό τρόπο, αυτόνομες δραστηριότητες, σύνθετες τεχνικές από διαφορετικούς δημιουργούς, αλλά και άλλους που εργάστηκαν μόνοι τους. Εγώ γενικά αποδίδω μόνος μου, αλλά και με άλλους σε σύνθετα έργα. Παλιότερα, υπήρχε η θεατρική ομάδα Amargi και Ιδεόγραμμα Amargi. Τώρα, υπάρχει η πολύτεχνη ομάδα Χειρονομία. Απλά, όταν αποφασίσεις να εργαστείς μόνος σου οφείλεις να γίνεις σύνθετος και επινοητικός σε τέχνες και τεχνικές γνώσεις. Καλό είναι αυτό. Σε οδηγεί σε «αναγεννησιακές» καταστάσεις. Τα ανακαλύπτεις όλα από την αρχή. Και αποφεύγεις και τον κίνδυνο του εγκλωβισμού στην εξειδίκευση. Τέχνη σου γίνεται κάθε τι που σε ενδιαφέρει.

 Μιλήστε μας για την επαφή σας με αυτό το έργο του Τακόπουλου. Τι αισθανθήκατε την πρώτη φορά που ήρθατε σε επαφή;

Απορία, έξαρση και ενθουσιασμό. Τί καλύτερο από ένα έργο τέχνης να σε εξωθεί στα όρια των όσων μέχρι τότε γνωρίζεις. Ιδού, ο κόσμος της τέχνης που μεγιστοποιεί και επεκτείνει τον κόσμο της πραγματικότητας. Τόσο η λεκτική όσο και η νοηματική ευρωστία του κειμένου σε αναδιαμορφώνουν. Μεγάλο τόλμημα και επικό έργο σύγχρονης γλωσσικής επενέργειας.

Ο αφηγηματικός κινηματογράφος πολύ γενικά μπορούμε να πούμε ότι έχει σκοπό την «κάθαρση». Ο πειραματικός τι κατά τη γνώμη σας προσφέρει στον θεατή;

Όλα όσα δεν μπορεί να προσφέρει, κατά τη γνώμη μου, ο στερεότυπος χαρακτήρας της προκατασκευασμένης φιλμικής αφήγησης. Το γνήσιο ονειρικό περιβάλλον και όχι το καθοδηγούμενο από στεγνές διάνοιες (genius) της βιομηχανίας του θεάματος. Διαβάστε, παρακαλώ, Γκυ Ντεμπόρ, αλλά και Ντελέζ, Φουκώ, Μπουρντιέ, Λακάν και σίγουρα Καμύ, χρειάζεται πολύ Καμύ, τελικά. Όσο για την «κάθαρση», απλά θέλουν να κοιμηθείτε, εξοντωμένοι και  ήρεμοι, όπως ακριβώς «τρέχουμε» τα σκυλάκια μας στο πάρκο για εκτόνωση, και το πρωί, φυσικά, φρέσκοι για τη βέβηλη καθημερινότητα. Λέγεται και ναρκωτικό του θεάματος, ξέρετε.

 Ετοιμάζετε τώρα κάτι καινούριο και που μπορούμε να ξαναδούμε την ταινία σας;

Στο επόμενο φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου στην Ταινιοθήκη της Αθήνας, προγραμματίζω την νέα ταινία μου «Η άγνωστη πόλη Μέδουσα», καθώς και την πολυοθονική φιλμική εγκατάσταση της «Κενής Διαθήκης», όπου θα μπορέσουμε να αποφύγουμε την οριζόντια κινηματογραφική αφήγηση και να δοκιμάσουμε μια κάθετη ανάγνωση του πολύπλευρου αυτού εγχειρήματος. Σας ευχαριστώ ιδιαίτερα για το χώρο των απαντήσεων που μου δώσατε και που αφιερώσατε πολύτιμο χρόνο για να δείτε και να ασχοληθείτε με την ταινία μου. Είναι τιμή μου.

Πρώτη Δημοσίευση ΣΤΕΡΕΑ ΝΕΑ-Έντυπη έκδοση